قنات های ایران سالهاست که در معرض تهدید قرار گرفته اند - وبلاگ مهیار

به گزارش وبلاگ مهیار، ایسنا/ براساس آخرین خبر و گزارش های بدست رسیده، قنات های ایران سالهاست که در معرض تهدید قرار گرفته اند.

در واقع قنات یک فناوری استحصال آب از منابع سطحی زیرزمینی محسوب می گردد که از هزاران سال قبل در کشور رایج بوده است. طی تمام سالیان مختلف در دشت های ایران قنات های مختلفی احداث شد که بیشتر آن مربوط به خراسان رضوی و به خصوص شهرستان های گناباد و کاشمر است. تمام اینها در برهه های مختلف تاریخی حفر شد که علت آن هم انتقال آب از منطقه ها دارای بارش مانند ارتفاعات به دشت ها بود.

اما از دهه 40 که عصر توسعه در ایران شروع شد، برنامه ریزان آینده ایران را از نظر منابع آبی در نظر نگرفته و از این رو به علت برداشت آسان و راحت آب به حفر چاه روی آوردند. در این زمان فناوری حفر چاه وارد ایران شده و این کار به آسانی امکان پذیر بود. در این فرآیند پمپ ها به راحتی حجم زیادی از آب را به سطح می آورد. این فرآیند تا زمان انقلاب اسلامی ادامه داشت. بعد از انقلاب هم به علت اینکه هنوز قانونی بر این موضوع تدوین نشده بود، هجوم برای حفر چاه در کشور افزایش یافت و در نتیجه باز هم قنات ها صدمه دید.

در دهه 80 که قانون معین تکلیف چاه های فاقد پروانه تهیه و در سال 82 در مجلس تصویب شد، ضربه آخر بر پیکر قنات ها وارد شد. براساس این قانون، بجای اینکه چاه های غیرمجاز مسدود و به احیای قنات ها پرداخته گردد، به چاه های غیرمجاز پروانه تعلق گرفت.

در همین خصوص محمد شجعی، یک کارشناس بخش کشاورزی اظهار کرد: در این سالها حفر چاه های عمیق، تخریب عمدی یا اتفاقی قنوات، خشکسالی های پیاپی و واقع شدن جهت انتقال از مادر چاه تا مظهر در اراضی کشاورزی، باغات و منازل مسکونی موجب شده که قنوات رو به زوال باشد.

وی با بیان اینکه قنات قدمت 5000 ساله دارد، ادامه داد: بیشترین قنوات در مرکز، شرق و جنوب شرق کشور قرار گرفته است. به عنوان نمونه قنات قصبه گناباد یکی از مهمترین قنوات شرق کشور است.

این کارشناس بخش کشاورزی با بیان اینکه در تاریخ ایران یکی از بزرگترین مشارکت های مردم مربوط به طرح های آب رسانی قنوات بوده، عنوان می نماید: در خراسان رضوی قنوات قدمت دیرینه ای دارد.

شجعی پیرامون اینکه قنات های ایران سالهاست که در معرض تهدید قرار گرفته اند، بیان نمود: در دوران قدیم باستان یکی از مهمترین منابع تامین آب استفاده از آب قنوات بوده که از آن برای آب شرب و کشاورزی استفاده میشد.

وی علت اصلی ایجاد بسیاری از آبادی ها و شهرهای کشور را قنوات دانست و اظهار داشت: قزوین، یزد، کرمان و نیشابور از شهرهای است که با ایجاد قنوات بوجود آمده اند.

این کارشناس بخش کشاورزی با بیان اینکه قنوات شریان های حیات در منطقه محسوب می گردد، گفت: در حال حاضر، در خراسان رضوی 6882 رشته قنات وجود دارد که 500 میلیون متر مکعب آب از این قنوات استحصال می گردد.

شجعی در ادامه با اشاره به اینکه 12.5 درصد آب استحصالی منابع آب زیرزمینی در خراسان رضوی از قنوات است، از استقرار 17.5 درصد قنوات کشور در این استان اطلاع داد و گفت: هرچند طول قنوات استان 13 هزار کیلومتر است اما دولت ها از ابتدای انقلاب تا خاتمه سال 99 فقط حدود 7800 کیلومتر آن را توانستند بازسازی نمایند که 60 درصد آن با یاری خود مردم بوده است.

وی پیرامون اینکه قنات های ایران سالهاست که در معرض تهدید قرار گرفته اند، گفت: اگر بتوانیم آب قنوات را تثبیت کنیم، این موضوع موجب تثبیت اشتغال و پایداری آن خواهد شد.

شجعی اضافه نمود: استقرار 17.5 درصد کل قنوات کشور در خراسان رضوی، تامین 12.5 درصد آب بخش کشاورزی از قنوات، وجود بارزترین و کهن ترین قنوات کشور در خراسان رضوی، تامین آب کشاورزی و شرب دام در حوزه های مختلف بخصوص در جنوب و مرکز استان از قنوات، استفاده از قنات بعنوان منبع تامین آب پایدار و متعادل نماینده سفره های آب زیرزمینی، عدم مصرف انرژی و هزینه زیاد برای استحصال آب و حفظ محیط زیست و وابسته بودن تامین معیشت بسیاری از مردم و کشاورزان به قنوات موجب شده تا همه برای حفظ قنوات این میراث گرانبها کوشش نمایند.

وی بعلاوه افت سطح آب های زیرزمینی، خشکسالی و تغییر اقلیم، توسعه چاه ها همگام با توسعه فناوری حفاری و پمپاژ تحت حمایت یارانه انرژی، افزایش هزینه احیا و بازسازی قنوات، حفاری چاه ها به جای قنوات و گسستگی در نظام بهره برداری سنتی را از عوامل دیگری دانست که بر شرایط اسفبار موجود قنوات بسیار تاثیرگذار است.

این فعال بخش کشاورزی در ادامه بازنگری در قوانین و دستورالعمل های مرتبط به حفر چاه به جای قنوات، توجه هر چه بیشتر به حریم کمی و کیفی قنوات، افزایش مشارکت مردم در بازسازی قنوات، مهار سیلاب های فصلی برای تغذیه قنوات به خصوص در بالادست، کنترل توسعه بهره برداری از رودخانه ها و سرشاخه ها و... را از اصلی ترین راهکارهای حفظ قنوات دانست.

شجعی با بیان اینکه میانه هزینه اجرای یک کیلومتر احیا و بازسازی قنوات حدود هفت میلیارد تومان است، اظهار داشت: 40 درصد قنوات در خراسان رضوی احتیاجمند احیا و بازسازی است. پیشنهاد می گردد طی یک برنامه پنج ساله در بودجه کشوری ردیفی برای بازسازی قنوات در نظر گرفته گردد.

وی بعلاوه بر لزوم ارائه تسهیلات مقرون به صرفه قیمت به کشاورزان و مالکان قنوات برای احیا و بازسازی آن تاکید نمود و ادامه داد: عدم احتیاج به لوازم موتوری مثل پمپ و برق، عدم احتیاج به مراقبت شبانه روزی، عدم احتیاج به سوخت و جاده برای حمل آب، مقرون به صرفهی آب قنات نسبت به آب چاه، وجود متخصص محلی برای احداث و نگهداری آن، امکان بهره گیری از آب زیرزمینی در منطقه ها کوهستانی و ایجاد کار در محل و موجود بودن قنات به عنوان یک سرمایه از جمله محاسن استفاده از قنوات محسوب می گردد.

این کارشناس بخش کشاورزی تصریح می نماید: بیشتر قنات های ایران در استان های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، اصفهان، آذربایجان شرقی و سمنان مستقر است. البته حتی در استان پربارانی چون گیلان هم قنات وجود دارد.

قنات قصبه اولین اثر خراسان رضوی در لیست سازمان جهانی یونسکو

در همین خصوص رسول صنوبری، رئیس پایگاه میراث جهانی قنات قصبه با بیان اینکه ایران بیشترین تعداد قنات های جهان را دارد، از وجود 50 هزار قنات در این کشور اطلاع داد و بیان نمود: اگر این قنات ها نبود، دو سوم ایران خالی از سکنه بود و فقط در شمال البرز و غرب زاگرس امکان زندگی وجود داشت. بعلاوه قنات قصبه یکی از مهمترین قنات های خراسان رضوی محسوب می گردد که به عنوان اولین اثر خراسان رضوی در لیست سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

وی افزود: اگر قنات ها نبود، بدون شک امکان زندگی در سه استان خراسان رضوی، شاقتصادی و جنوبی و بعلاوه کرمان، یزد، اصفهان و شیراز نبود و شکل گیری تمدن معماری، هنر، موسیقی و کشاورزی در این دو سوم از خاک ایران امکان پذیر نبود.

رئیس پایگاه میراث جهانی قنات قصبه با اشاره به اینکه از 50 هزار قنات موجود در کشور فقط 35 هزار قنات فعال است، درباره عظمت بنای قنات ها اظهار داشت: مجموع حفاری های عمودی در قنات ها که به آن اصطلاحا میله چاه گفته می گردد با حفاری های افقی آن 350 هزار کیلومتر است که چنین طولی به مقدار فاصله کره زمین تا ماه است. در واقع اجداد ما توانستند در چنین مقیاسی قنات حفر نمایند. حال تنها کاری که ما امروز می توانیم انجام دهیم، این است که این آثار ارزشمند را حفظ کنیم.

صنوبری با بیان اینکه خراسان رضوی بیشترین قنات را در ایران و گناباد بیشترین قنات را در این استان دارد، توضیح داد: یکی از توصیه های زرتشت قبل از ورود دین اسلام به ایران این بود که آب جاری کنید و سبزی بکارید تا به بهشت بروید. در دین اسلام هم به همین موضوع توصیه شده است. در حقیقت به علت همین واسطه مذهبی که ایرانیان داشته اند، در این کشور 50 هزار قنات حفر شده است.

وی ادامه داد: امروز متاسفانه هر کجا چاه حفر نموده ایم، آب شور شده، EC آب بالا رفته، بیابان پیشرفته و دشت نشست نموده است اما هر جا قنات حفر شده، به عنوان یک سازه پایدار دشت نشست ننموده و آب و خاک شور نشده است.

مسائل عمده قنات های خراسان رضوی

بعلاوه هادی معماریان، عضو شورای پژوهش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، مسائل فنی (سازه فیزیکی قنات از بالادست مادر چاه تا مظهر و پایاب قنات از مظهر تا سطوح زیر کشت) و مسائل مربوط به بهره برداری و نگهداری قنوات را کمبود اعتبار تعمیر و نگهداری، نبود تمهیدات لازم برای جلوگیری از ورود سیلاب به داخل قنات ها، کمبود متخصصان محلی، عدم لایروبی، دفع زباله و فاضلاب محلی در آب قنات ها، خرده مالکی بودن بیشتر اراضی پایین دست قنات ها و تعدد مالکان و مهاجرت آنها به شهرها مطرح نمود.

وی اظهار کرد: در کنار تمام این مسائل حفر بیش از حد چاه های عمیق بدون رعایت حریم قنات و خشکسالی های پیاپی توانسته نقش بسیار محسوسی در کاهش آبدهی قنوات استان داشته باشد.

معماریان ادامه داد: آنالیز های صورت گرفته روی آبدهی قنوات استان و مدل سازی های اقلیمی نشان می دهد در بعضی از سناریوهای انتشار تغییر اقلیم، میانگین دبی ماهانه قنوات در دوره های آینده نسبت به دوره پایه یا وضع موجود کاهش محسوسی را تجربه خواهد نمود.

این کارشناس حوزه آب و خاک تصریح می نماید: براساس تحقیقات صورت گرفته، برای حفظ قنات های استان و کاهش مسائل و مسائل مربوطه باید راهکار هایی از جمله افزایش اعتبارات معین سالانه برای تعمیر و نگهداری قنات ها و تخصیص وام های کم بهره برای بازسازی و بازسازی قنات ها لازم است.

وی بعلاوه معین علمی حریم قنات ها و نظارت دقیق بر حفظ حریم آن و عدم ارائه مجوز حفاری چاه در حریم مربوطه، استفاده از فنون و روش های نو برای بازسازی و بازسازی قنات ها، جلوگیری از تقسیم آب همزمان با تقسیم زمین بین وارث به وسیله اصلاح قوانین موجود، نصب دستگاه و دریچه های کنترل دبی و ذخیره سازی آب در فصول غیر زراعی در قنات ها در صورت امکان، برنامه ریزی مناسب برای کاهش تلفات آب قنات ها در فصل زمستان با برنامه هایی مثل ذخیره سازی، پرورش ماهی، پرورش قارچ و تزریق آب به سفره های زیرزمینی را از دیگر راهکارها برای حفظ قنات ها دانست.

وی تغذیه مصنوعی مادر چاه قنوات در بالادست به یاری روش های استاندارد آبخیزداری، کنترل و حفاظت حوضه آبخیز بالادست قنوات و جلوگیری از فعالیت های مخرب انسانی مانند معدن کاوی در حوضه بالادست و یا نفوذ فاضلاب های روستایی به چاه های قنات و حفاظت مادر چاه و میله های قنات از ریزش و تخریب به وسیله سیلاب به یاری روش های حفاظتی و آبخیزداری را ضروری دانست.

در حال حاضر شرایط قنات ها در کشور اصلا خوب نیست و ما به هر علتی منابع آبی زیرزمینی خود را به هر شکل ممکن برداشت می کنیم. با این رویه نمی توانیم قنات ها را احیا کنیم؛ حتی اگر دولت منابع اقتصادی کافی هم برای احیا بگذارد اما اگر رودخانه ها را احیا نکند، از سدسازی بی رویه جلوگیری نگردد، روان آب ها را برای قنات ها راهنمایی نشده و از اضافه برداشت ها جلوگیری نکنیم، نمی توانیم قنات ها را احیا کنیم و هر سال شاهد خشک شدن تالاب ها یکی پس از دیگری خواهیم بود.

به جرات میتوان گفت، در 20 سال گذشته در حوزه قنات پیشرفت نداشتیم و به سمت احیا نرفته ایم که این شرایط می طلبد با شرایط بارش ها تدابیر لازم در این خصوص اتخاذ و اعتبارات لازم برای احیای قنات ها اختصاص یابد.