نیما نه با قدرت همراهی کرد و نه اسیر گرایش های حزبی شد، او موقعیت شعربودن را تغییر داد - وبلاگ مهیار

به گزارش وبلاگ مهیار، خبرنگاران: علی اسفندیاری (متولد 21 آبان 1276 و درگذشته 13 دی ماه 1338)، بنیان گذار و معمار شعر نو فارسی است و تمام جریان های شعریِ پس از او، به نوعی میراث بر شعر نیمایند. 124 سال از تولد و 100 سال از سرایش شعر افسانهاش می گذرد و سروده های او، همچنان مسیری که نیما پیش پای شعر فارسی گذاشت، روشن نگه می دارد. محمد آزرم، شاعر و منتقد ادبی، سراینده هوم، عطر از نام، هیاکل و آیا و همچنین نویسنده مجموعه نقدهای الفبای راز معتقد است: نیما در بنیان گذاشتن شعر نو کاملا پیروز و با برنامه عمل کرده است، و یک شبه تصمیم به تغییر این بنای هزار ساله نگرفته. در ادامه گفت وگوی ما با این شاعر را می خوانید.

نیما یوشیج، 124 سال پیش دیده به دنیا گشود و در بیست و شش سالگی، یعنی در سال 1301 شعر افسانه را منتشر کرد؛ شعری که آن را سرآغاز جریان شعر نو می شناسند. با این حساب می توان گفت 100 سال از عمر جریان شعر نو می گذرد. به عنوان اولین سوال، با صد سال فاصله زمانی، تولد افسانه و شعر نو فارسی را چطور تحلیل می کنید؟

افسانه سرآغاز شعر مدرن فارسی نیست، آخرین رمق های شعر کلاسیک فارسی است. نیما در این شعر هنوز با سپیده دم شعر مدرن فاصله دارد. زبان شعر و دنیا بینی راویان این شعر نسبت به شعر کلاسیک فارسی در حال تغییر است. در شب تیره، دیوانه ای کاو/ دل به رنگی گریزان سپرده/ در دره سرد و خلوت نشسته/ همچو شاخه گیاهی فسرده/ می کند داستانی غم آور. این بند، نگاه و زبان تازهی نسبت به شعر متقدم دارد ولی در سراسر شعر افسانه استمرار ندارد و در بندهایی به این زبان می رسیم: می توانستی ای دل، رهیدن/ گر نخوردی فریب زمانه/ آنچه دیدی، ز خود دیدی و بس/ هر دَمی یک ره و یک بهانه/ تا تو ـ ای مست! ـ با من ستیزی.

سرآغاز شعر مدرن فارسی، همان طور که قبلا هم توضیح داده ام شعر ققنوس است که زمان نوشتن آن 1316 است؛ روایتی از مرغی افسانه ای که بین پرندگان تنهاست و خود را آتش می زند تا ققنوس دیگری، خاکستر او را پس زند و به دنیا بیاید. نام نمادین این شعر نام مناسبی برای شعر نیما است؛ شعری که هم قوانین سنتی شعر فارسی را نادیده می گیرد و هم قانون خودش را جایگزین آن قوانین می کند تا از گرما و روشنای آن شعرهای بعدی نیما و همه پیروان اش پدید آید. بهترین شعر نیما نیست اما 16 سال تلاش و تنهایی را با خود از شاخه ای به شاخه دیگر برده و آغازی برای آغازهای تا همچنانٍ شعر امروز شده است. ققنوس نماد نوخواهی و نوآوری نیما در شعر فارسی است. اولین آجر در بنای خیالی نیما که با کاخ های موزون شعر سنتی برابری می کند و از ترکیب ناله های گم شده شعر و صدای صدها شاعر دور مانده از حافظه ادبی، ساخته شده و در افقی همواره ابری به کار رفته است: او ناله های گم شده ترکیب می کند/ از رشته های پاره صدها صدای دور/ در ابرهای مثل خطی تیره روی کوه/ دیوار یک بنای خیالی/ می سازد.

نیما موقعیت شعربودن را در 38 سال تغییر داد؛ آن هم درست در زمانه ای که جامعه ایرانی از بستر سنت در حال جداشدن بود و هوای نوخواهی و نوطلبی به سرش زده بود. دیگر نه سنتی بود ؛ نه مدرن. در جدال بین این دو شرایط معلق بود ؛ تعلیقی که هنوز هم ادامه دارد و در نوسان است. در این مدت نه با قدرت همراهی کرد و نه اسیر گرایش های حزبی شد. شاعری در تنهایی خودش بود. سایه خود و سایه بان خودش. شعر فارسی را به قبل و بعد از خودش تقسیم کرد. حرکت انقلابی او برای اصلاح ساختارهای فرسوده شده تخیل در شعر و هم گامی با شعر تازه دنیا صورت گرفت. می خواست برای شعر فارسی بوطیقایی نو بنویسد که نوشت؛ اما رادیکالیته حرکت او به شاعران نوآور بعد از او آموخت که اگر موقعیت شعر بودن امری قابل تغییر است، به بوطیقای نیمایی هم نمی توان برای همواره دل بست.

تعابیر مختلفی از تحول شعر فارسی شده است؛ مثلا این که شعر، به تناسب زیست اجتماعی نیازمند تحول بود. به نظر شما، آیا ساختارشکنی نیما، کاملا براساس چنین نیازی رخ داد یا می توان آن را برتافته از نگاه و تفکر نیما دانست؟

تحولی که نیما در شعر فارسی پدید آورد بسیار فراتر از زیست اجتماعی در ایران بود اما، باید دقت کرد که این شعر و دیگر هنرها هستند که باید زیست اجتماعی را متحول کنند و نه برعکس. اجتماع همواره گرفتار روزمره است در حالی که شعر روزمره را در خود حل می کند و افقی تازه پیش روی آن می گذارد. نیما شعر افسانه را که حتی شعر نیمایی هم نیست، در سال 1301 شمسی نوشته است یعنی سال 1922 میلادی. به عبارت دیگر قدم اولی که نیما می خواسته برای دگرگونی شعر فارسی بردارد دقیقا همزمان است با انتشار شعر سرزمین هرز تی. اس. الیوت و ظهور جنبش سوررئالیست در هنر و ادبیات. یعنی زمان نوشتن این شعر با سرانجام رسمی جنبش دادا مقارن شده است. یعنی 57 سال از نوشتن شعر مشهور بعدازظهر یک فان استفان مالارمه گذشته است. زمان برای تحول شعر فارسی قبلا به سر آمده بود و باید حرکتی اتفاق می افتاد. اما هوشمندی، استعداد، برنامه ریزی و استمرار را که لازمه این اتفاق بود، تنها نیمایوشیج داشت و افراد دیگری که فقط از نیاز به تحول در شعر فارسی حرف می زدند، فاقد این تعیینه ها بودند. علاوه بر این نیما آن قدر با زبان و شعر روز فرانسه همنشین نبود که نقطه آغاز تحولش را از شعر روز دنیا آغاز کند، به همین علت هم از شعر شاعران رمانتیک ایده گرفت و با دانسته های خودش ترکیب کرد. هرچند خود نیما جایی گفته بود، برخلاف تصور عده ­ای از منتقدین، سبک سمبولیک از خارجی­ ها تقلید نشده و معانی مجاز کلمات از آثار اروپایی به عاریت گرفته نشده و در آثار مولانا و حافظ و حتا در محاورات عادی روزانه مردم، به کار بردن کلمات به معنای مجازشان مرسوم و متداول بوده و خیلی دیده می­ شود. پس نیما نه فقط با اتکا به توان فردی خودش این تحول بزرگ را پیش برده است بلکه به قول اخوان ثالث کاری کرده است کارستان و همچنان که پیش از این گفته ام رادیکالیته حرکت اش افقی بی نهایت در اختیار شاعران تیزهوش گذاشته تا موقعیت های تثبیت و تحول را همزمان پیش ببرند. اگر به تقارن های تاریخی ای که بیان کردم، توجه کنیم، می بینیم که زمان برای تحول بنیادین شعر فارسی در سال 1300 هم دیر بوده است، بسیار دیر.

به نظر شما، آیا نیما در بنیان گذاری شعر نو، پیروز بود؟ یعنی خشت اول را درست گذاشت؟

نیما در بنیان گذاشتن شعر نو کاملا پیروز و با برنامه عمل کرده است. یک شبه تصمیم به تغییر این بنای هزار ساله نگرفته وگرنه باید ایماژیسم را دنبال می کرد و نه شاعران رمانتیک فرانسوی را. نیما حتی اگر تحت تاثیر سمبولیست های فرانسوی، شعر خود را پیش می برد، قطعا به نتایج دیگری می رسید؛ همچنان که نیشی واکی که بنیان گذار شعر مدرن ژاپن است، دقیقا از شاعران اروپایی هم عصر خودش آغاز کرد و حتی به زبان های فرانسه و انگلیسی شعر نوشت. این ها نشان می دهد که هوش و خلاقیت نیما و استمرارش در ساختن یک نظام تازه برای شعر، باعث باز شدن راهی تازه در شعر فارسی شده است. نیما، خود این راه است، راهی میان شعر کلاسیک و شعر مدرن فارسی.

برخی ویژگی های شعر نیما را تنها به یک ساختارشکنی فرمی، تقلیل دادند.

این حرف کاملا اشتباهی است. نیما جایی اشاره می کند که من برای آن­ که بهتر بتوانم احساسات درونی ام را که آمیخته به دردهای اجتماعی است بیان کنم، تصمیم گرفتم موسیقی را از شعر جدا کنم. برای آن ­که بهتر بتوان احساسات شعری را وصف کرد، باید قیود گذشته را کنار گذاشت و بدیهی است وقتی این­ طور سبکی پیش گرفتیم، مجبور به کوتاه و بلند کردن مصرع ها هستیم تا پوشش مناسب­ تری برای معانی باشند؛ یعنی معانی وزن را برای شعر ایجاد کنند؛ نه اوزان عروضی قدیم. شعر مدرن نیما، چشم انداز و دنیا بینی تازهی دارد که شعر کلاسیک فارسی فاقد آن بود. نقشه عروض نیمایی یا هارمونی ای که نیما در شعر می سازد، فرع قضیه است. نیما موقعیت شعر بودن را در شعر فارسی تغییر داده است. به همین علت جدی ترین نقد را به قالب های شعر کلاسیک با نوشتن و تثبیت شعر نیمایی خودش وارد کرده است. کافی است به شعرهای تو را من چشم در راهم ، ری را، در شب سرد زمستانی، برف و دیگر شعرهای مدرن نیما نگاه کنیم. رادیکالیته شعر نیما که بارها درباره آن تاکید کرده ام، به هر شاعر هوشمندی یاد می دهد که این شعر است که با حرکت خودش مرزهای تازهی در ادبیات پدید می آورد؛ نه یک قالب از پیش آماده. بحث بر سر نوشتن به زبان روزمره در قالب های کلاسیک نیست، این کار کلام نویسان برای موسیقی است که اینجا به اشتباه به آن ترانه می گویند؛ مساله و مساله ساز اصلی، ساختن فرم متنوع، تجربی و ترکیبی در شعر است که مدام در حال حدزدایی و تسخیر فضاهای و رسانه های تازه با شعر است.

طبیعی بود که نیما، آماج انتقادهای فراوانی شد و خودش هم در شعر می تراوند مهتاب به آن اشاره کرده است. اما در ادامه، حتی ادامه دهندگان این راستا نیز با اندیشه های ابتدایی نیما، دچار تناقض شدند؛ مثلا هوشنگ ایرانی یا حتی احمد شاملو. کمی درباره تضارب، تشتت و انشعاب ها بگویید.

نیما می خواست نظام شعری خودش را جایگزین نظام شعر کلاسیک کند، باید این کار را می کرد؛ چرا که برای حرکت آوانگارد خودش نیازمند تثبیت موقعیت شعر نیمایی بود. اما هوشنگ ایرانی با توجه به آشنایی با شعر فتوریست ها، دادائیست ها و سوررئالیست ها و همین طور مباحث تفکر در فرهنگ هند، نمی توانست به نظام شعر نیمایی وفادار بماند پس با استفاده از رادیکالیته تحول نیمایی، شعری متمایز از شعر نیمایی خلق کرد. هوشنگ ایرانی اهل برنامه ریزی و استمرار در شعر نبود بنابراین بعد از مدت کوتاهی شعرش به حاشیه رفت و نیم قرن از عرصه شعر فارسی حذف شد. دیرتر و بعد از هوشنگ ایرانی، شاملو با شعر شاعران متعهد اروپایی آشنا شد. فریدون رهنما، کمک بزرگی به شاملو برای شناختن شعر معاصر فرانسه کرد. خود شاملو هم با ترکیب زبان نثر قرن چهارم با برگرفته هایش از شعر دنیا، سبک شعری خودش را پایه ریزی کرد که خود این مساله تکیه به رادیکالیته تحول نیما داشت. این نکته را نباید فراموش کرد که اگر نیما موقعیت تازهی برای شعر بودن پدید نمی آورد، کارهای هوشنگ ایرانی و شاملو، شعر نامیده نمی شدند. به بیان دیگر نیما با تثبیت موقعیت کارهای خودش به نام شعر، به شعر بعد از خودش هم مآغازیت شعر نامیده شدن بخشیده است.

نسبت شعر زبان، شعر اجرایی، شعر تجربه گرا و جریان ها و حرکت هایی که در شعر، خودتان هم از فعالان آن هستید، با شعر نیما در 100 سال پیش را چطور تبیین می کنید و توضیح می دهید؟

رادیکالیته تحول نیما شامل شعر زبان، شعر اجرایی، شعر آوایی و هر موقعیت تازهی برای شعر نامیدن چیزی می شود. در هر موقعیت تازهی از شعر یا در مواجهه با یک ژانر تازه شعری، باید بدانیم که این ژانر تازه رویکردی پست آوانگارد دارد که متمایز از رویکرد آوانگارد، گذشته و دستاوردهای آن را انکار و ملغی نمی کند؛ بلکه با احضار آ ن ها به موقعیت حال و از راه تغییر، فرم سازی و برچسب زدن، هرچه را بخواهد از آن خود می کند. پس در جابه جایی حدو مرزهای هنر لزوما خط شکن و طلایه دار نیست؛ بلکه بیشتر و اساسا متصرف است و می تواند حدود، زمینه ها و گفتمان هایی را که هیچ تلقی هنری ای ندارند با برچسب زنی و تمهیدسازی، به نام خود تصرف کند و از این منظر تجربی بودن آن با تجربه زیسته هنر آوانگارد فرق دارد. آوانگاردهای رادیکال مثل دادائیست ها، فتوریست ها و کانستراکتیویست ها می خواستند مرز بین هنر و زندگی را بردارند و به علت ضدیت با گذشته، سنت و ساختارهای حاکم بر فرهنگ، هنر، جامعه و سیاست، رویکرد خودشان را ضدهنر می نامیدند و خواهان نابودی شرایط معاصری بودند که میراث گذشته بود. پست آوانگارد هم آن میراث هنری گذشته و هم این ضدهنر خنثی شده آوانگاردهای رادیکال را با تلفیق، ترکیب، التقاط و احضار به زمان حال، مصادره و تسخیر می کند و اساسا همه چیز را بازی می بیند و با تغییر قواعد بازی هر مرزی را محو می کند. اگر آوانگاردها با انکار و ملغی کردن خلاقیت های پیش از خود در پی خلق امر نو بودند، در عوض پست آوانگارد خلاقیت را در تلفیق، التقاط، ترکیب و تکثر می بیند.

نیما به احسان طبری گفته بود آنکه غربال به دست دارد از عقب کاروان می آید. به نظر شما این پیش گویی، حالا بعد از 100 سال کاملا تعبیر شده است؟ آیا می توان بعد از یک سده، شعر معاصر ایران را در جایگاهی تثبیت شده یافت و آینده تعیین و روشنی را برایش پیش بینی کرد؟

خود نیما در ادامه این عبارت توضیح داده که هر فرد هنرمند را زمان او ساخته است و زمانی لازم است تا او شناخته شود. قضاوت امروز ما درباره شعرهای مدرن نیما با قضاوت معاصران او متمایز است. برگردیم به ابتدای بحث درباره شعر افسانه. این شعر از نظر تاریخی شعر مهمی است اما برای توضیح دستاوردهای نیما در شعر کارایی ندارد. شعر ققنوس نیما که اولین شعر نیمایی محسوب می شود، از نظر تاریخی بسیار مهم تر از شعر افسانه است؛ از طرفی مهم ترین شعر نیما هم نیست. این با حرف خود نیما درباره شعر خودش در تضاد است؛ جایی که گفته است؛ برای قضاوت روی شعرهای من باید افسانه، می ­درخشد شب­تاب، وای برمن، آی آدم ها و کار شب­ پا را مطالعه کرد و ملاک قضاوت قرار داد. پس در هر قضاوتی، دانش و آگاهی قضاوت کننده، الگوی ذهنی او و چشم اندازی که به شعر نگاه می کند ، تعیین کننده است. به قول خود نیما، باید برای قضاوت در چگونگی یک تحول هنری، به کارهای اصیل تر و بهتر بانی کار رجوع کرد؛ نه کارهای میانه او. آینده شعر فارسی به پارادایم های آینده بستگی دارد. اگر شعر جایی در پارادایم دنیا یکپارچه دیجتالی داشته باشد؛ یعنی جایی که اینترنت همه چیز محقق شده باشد، قطعا متناسب با این فضا، خود را باز پیکره بندی خواهد کرد.