نوزایی فصلی پیرنگ بنیادین آیین های عامه دو قوم ایرانی ارمنی - وبلاگ مهیار

به گزارش وبلاگ مهیار، درخت گیان با زیرعنوان آیین های قوم آرمن نوشته محمد عارف از سوی انتشارات نائیری منتشر شد. آنچه در این پژوهش مهم به نظر می رسد، طرح چگونگی میراث ماندگار و سنجش آستانه مقاومت این قوم کهن در مقابل فجایع و رویدادهای فراموش نشدنی تاریخ است که از جمله رخدادهای آن ها می توان به پذیرش مسیحیت در آن قوم، به عنوان پیشتازترین کشور در جهان و تراژدی نسل کشی سال 1915 توسط عثمانی ها اشاره کرد و باور داشت که سرگذشت امروز ارمنیان غیر از سرنوشت نخستین قوم واردشده به فلات هایکاکان (ارمنستان) در هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح نیست. بنابراین مردمانی آرام، شکیبا و کهنه زخم با قدمت چهارهزار ساله و باسابقه حیات و یکجانشینی را نمی توان معمولی پنداشت، در عین اینکه ورود و خروج فرهنگ، مدنیت، بایدها و نبایدهای سلیقه ای مهاجمین، سهمی سنگین در شکل گیری و تحولات فرهنگی آنان داشته است.

یافته ها نشان می دهد که بومیان فلات ایران و فلات ارمنستان در روزگاران قبل از میلاد مسیح از یک وحدت فرهنگی آشکار برخوردار بوده اند و مشخصا پیرنگ بنیادین ادبیات عامه دو قوم ایرانی ارمنی، مرتب در حال پوست انداختن و نوزایی فصلی قرار گرفته بوده است، کما اینکه تا امروز که بیش از هشتاد درصد از آداب، رسوم، باورها، خرافات، آیین ها، مناسک، مراسم، تمناها، اساطیر و نگرش های انسانی یکسانی را از خود به نمایش گذاشته اند.

باید به این نکته توجه کرد که شکل، ساخت، کارکرد و اندیشه های پنهان پشت تندیس ها، باورها، اساطیر، الهه ها و تبلور تمناهای موجود در فرهنگ عامه قوم آرمن، چیزی غیر از ارج گذاری به مظاهر طبیعت و اسطوره های کهن نیست. همچنان که اساطیری چون تیر، اورامازد، آناهید و میهر از نشانه های این گفتمان، درباره وحدت خاستگاهی اقوامی کهن مانند دو قوم ایرانی ارمنی در طول هزاره های تاریخ است.

گرامیداشت یا احترام به مظاهر طبیعت، از جمله آب، آتش، خاک و هوا همواره از عناصر تفکیک ناپذیر در زندگی معنوی و مادی ارمنیان به شمار می آید. این باورمندی نشان از خاستگاه هایی یکسان و مبتنی بر مذاهبی چون میترا، مزدک، زروان و زرتشت را به همراه دارد. علاوه بر این ها بیش از هزار و چهارصد واژه پارسی باستان در زبان ارمنیان رایج است که به تنهایی می تواند مصداق این گمانه نزدیک به یقین باشد.

یافته ها حاکی از آن است که اندکی پس از عروج حضرت عیسی (ع) بیشتر آیین های نمایشی سنتی و غیرنمایشی سنتی ارمنیان به کوشش کشیشیان مسیحی به سرعت دگرگون شده، تن پوش خود را عوض می کنند و بومی مذهبی می شوند. آیین های نمایشی بومی وارتاوار، درن دز، اوخت او ماداخ، زاخگازارت و حتی باریگنتان از نمونه های شاخص این طرز نگرش در رابطه با آداپتاسیون های مردمی برای تبدیل آیین های نمایشی سنتی به مذهبی محسوب می شود. بر همین اساس باید اذعان کرد که ریشه تمامی آیین های نمایشی بومی قوم آرمن، در گذاری پنج هزار ساله چونان آتش زیر خاکستر مانده و فقط پوسته آن تغییر کرده است. اگرچه امروز تعداد اسناد معتبر در رابطه با آیین های سنتی بومی ارمنیان از تعداد انگشتان یک دست تجاوز نمی کند که آغازین ترین عامل این مساله را باید در شرایط سیاسی منطقه و بیشترخواهی اقوام و ملل مهاجم دانست و البته خاتمه بخش یا مسبب اصلی این دگردیسی توأم با محو آیین های باستانی را نیز باید حاکمیت نظام کمونیستی روسیه، به ویژه در دوران استیلای اتحاد جماهیر شوروی قلمداد کرد.

درآمدی بر انسان شناسی نمایشی قوم آرمن، مفاهیم اساسی، آیین های نمایشی و غیرنمایشی، ارمنستان در گذر زمان، آرمینایی ها، انسان شناسی آیینی قوم آرمن بر پایه تکنیک و محتوا، گفتگوهای ذهنی انسان با بوم، نقش دین در آیین های نمایشی بومی قوم آرمن، ریخت نگاری آیین های نمایشی بومی قوم آرمن با تکیه بر تاریخ کهن، باورها و اساطیر، هنرهای زیبا، قابلیت های نمایشی و... بخش های گوناگون کتاب را شامل می شود. سپس آیین های نمایشی بومی قوم آرمن تجزیه و تحلیل چهل و یک آیین نمایشی بومی انتخاب شده از میان یکصد آیین گردآوری شده ارمنی در جمهوری ارمنستان آمده است.

گارنی یکی از مکان های باستانی و تاریخی جمهوری ارمنستان به شمار می آید که در سی کیلومتری مشرق ایروان واقع شده است و با داشتن بنایی شگفت و عظیم از زمان تیرداد پادشاه سلسله اشکانی در ارمنستان هر جهانگرد باستان شناس یا پژوهشگری را بی درنگ به یاد معماری مقبره کوروش دوم در منطقه پاساگارد ایران می اندازد. هویان نوشته در امپراتوری هخامنشیان، ارمنیان دارای جایگاهی ویژه بودند و پس از پارس ها و مادها، سومین جایگاه را در نظام شاهنشاهی هخامنشیان داشتند.

یافته ها نشان می دهد که تا به امروز اثری جامع و مکتوب که به دست یک مورخ ارمنی یا غیر ارمنی در زمینه آیین های نمایشی بومی قوم آرمن نوشته شده باشد، موجود نیست، بنابراین این پرسش مطرح می شود که آیا در کنار آثاری که مردم نگاران یا آرمن نگاران بومی درباره هنر ارمنیان نوشته اند که اغلب آن ها نیز در جای خود بسیار باارزش هستند، می توان اثر یا آثاری را یافت که منحصرا فرم و رنگ ارمنی داشته باشد و یا به طور ریشه ای توسط مردم شناسان یا قوم شناسان بومی یا غیربومی مورد بررسی عمیق قرار گرفته باشد؟

بیشه ژانیه اثر ویگو جوهانسن

مردم ایران با پیشینه ای بیش از 10 هزار سال شهرنشینی و مدنیت، دارای اقوامی گوناگون هستند که با زبان ها و فرهنگ های متنوع در کنار هم زندگی می کنند و همواره از لحاظ فرهنگی، دارای یک وحدت شگفت انگیز و عمیق هستند که همین وجه امتیاز، باعث تنوع بقا و تازگی آیین ها برای آنان شده است. جنوبی های ایران، شیفته دیدن آیین های نمایشی شمالی ها و غربی ها نیز عاشق باورهای شرقی های هم میهن خود هستند. چه بسا در بسیاری از روزهای شادی بخش یا سوگواره های مرسوم بومی، ملی یا مذهبی، که مردم اقصی نقاط ایران به صورتی یکپارچه به اتحاد فرهنگی جاویدانی، چون برگزاری مراسم عاشورا، عید فطر، عید قربان، سیزده بدر، نوروز، شب یلدا و دیگر آیین های مشترک بومی مذهبی خود مبادرت می ورزند.

پایکوبی سماع فرقه قادریه دراویش کرد، جشن مردگان، یا عیدما مختص روستای غرب ایران (خرم آبادی ها)، فتالی میلاجردی ها قاراایسکیورمه و دغل دغل کمیجانی ها و فسی ها، پایکوبی زار بندرعباسی ها، یزله قوم عرب، پایکوبی خنجر قوم ترکمن، پایکوبی قوم بلوچ بلوچستانی ها، عروس گله مردم تالش، سده سوزی در ده بلورد سیرجان و زرتشتی ها، بو که بارانه ارومیه ای ها، میرنوروزی فلات پیر ایران و صدها آیین نمایشی پنهان و آشکار دیگری که از سینه های کشاورزان و دامداران ایرانشهر و ساتراپ نشین های عیلامی، مادی، پارتی، پارسی و آریایی ها گرفته تا آمدوشد آیین های چون بَغ، مهر، میترا، مغ ها و حضور دین اسلام، همه از نشانه های مدنیت و دانشی توده پسند، توأم با ادبیات ژرف مردمانی است که تحت عنوان آیین های نمایشی بومی اقوام ایرانی کمابیش در حال اجراست.

دکتر محمد عارف دانش آموخته آکادمی ملی علوم اتنوگرافی ارمنستان، دانشیار پایه بیست انسان شناسی نمایش، پژوهشگر برگزیده هنر دانشگاه های ایران، پژوهشگر برگزیده هنر دانشگاه آزاد اسلامی سراسر کشور، نامزد دریافت قلم طلایی سینمای بین المللی با فیلمنامه روز تولد تو، برنده جایزه دوم نمایشنامه نویسی اقتباسی ایران با نمایشنامه مزار شریف، عضو هیات علمی دانشکده هنر دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی است.

درخت گیان با زیرعنوان آیین های قوم آرمن نوشته دکتر محمد عارف در 296 صفحه، شمارگان 1500 نسخه و بهای 60 هزار تومان از سوی انتشارات نائیری منتشر شد.